Zachorowalność na raka jelita grubego w naszym kraju wciąż rośnie. W województwie śląskim jest wyższa niż w innych regionach kraju. Czy dieta i wpływ środowiska mają decydujące znaczenie?
Polecamy artykuł prof. dr hab. n. med. Iwony Gisterek, który ukazał się w najnowszym numerze pisma PROMEDICO Śląskiej Izby Lekarskiej.
Liczba zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce w ciągu ostatnich trzech dekad wrosła ponad dwukrotnie. W 2015 roku osiągnęła ponad 163 tys. zachorowań, z czego około 81 649 u mężczyzn i 81 632 u kobiet. Wśród mieszkańców województwa śląskiego odnotowano ponad 19 tys nowych zachorowań (9567 u mężczyzn i 9613 u kobiet). Z najnowszych danych wynika, że w 2017 r. nowotwór ten wykryto u 19 tys. chorych, a dwa lata wcześniej potwierdzono 18,5 tys. nowych zachorowań. Przewiduje się że w 2030 roku ta liczba może się w Polsce zwiększyć do 27 tys. Aktualnie nowotwory jelita grubego stanowią 12,6% wszystkich nowotworów rozpoznawanych u mężczyzn i 10% u kobiet. Niestety na Śląsku wskaźniki strukturalne są wyższe niż średnie krajowe stanowiąc odpowiednio 12.9% i 10,9%.
Wskaźniki na świecie
Najwyższa zachorowalność na raka jelita grubego występuje w Australii, Nowej Zelandii, Północnej Ameryce oraz w Europie, natomiast najrzadziej nowotwór ten rozwija się u mieszkańców Południowo-Środkowej Azji oraz w Afryce. Różnice w częstości zachorowania wiązać można z różną podatnością genetyczną, czynnikami środowiskowymi oraz dietą. Czynniki środowiskowe odgrywają istotną rolę w etiologii rak jelita grubego. Badania migrantów dowiodły brak wpływu różnic rasowych i etnicznych na częstość występowania tego nowotworu. Ryzyko zachorowania Żydów w Stanach Zjednoczonych i Europie jest znacząco wyższe niż u tej rasy zamieszkującej Afrykę czy Azję. Ponadto Japończycy migrujący do Stanów Zjednoczonych mają trzykrotnie większe ryzyko zachorowania niż mieszkańcy Japonii. Tak zwana westernizacja diety powoduje, że do przewodu pokarmowego przedostają się składniki uszkadzające komórki błony śluzowej jelita. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i czerwone mięso zwiększa ryzyko gruczolaków i raka jelita grubego. Mechanizm tego zjawiska nie jest do końca poznany.
Ponadto wśród czynników środowiskowych predysponujących do rozwoju raka jelita grubego zwraca się uwagę w szczególności na czynniki potencjalnie modyfikowalne takie jak: otyłość, cukrzyca, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów oraz brak aktywności fizycznej.
Polska odnotowuje najwyższą dynamikę liczby zachorowań na raka jelita grubego w całej Europie. Skala zachorowalności i niestety wciąż umieralności z powodu nowotworu jelita grubego nieustannie wykazuje tendencję wzrostową. Ponadto rak w tej lokalizacji jest w większości przypadków wykrywany na zaawansowanym i przerzutowym etapie choroby mimo, że rozwija się często ze zmian łagodnych (polipów jelita), a proces nowotworzenia trwa zazwyczaj kilkanaście lat. Natomiast wczesna diagnostyka w przypadku nowotworu jelita grubego ma zasadnicze znaczenie z uwagi na długi rozwój choroby i długoletni okres bezobjawowy.
Według danych opublikowanych w 2016 roku przez organizację Eurocare odsetek przeżyć pięcioletnich w Europie wynosi ponad 49% a w przypadku Francji nawet 52%. Polska została wymieniona wśród krajów Europy Wschodniej, dla których odsetek ten wynosi 40% (Polska 39%). Nowotwory złośliwe dolnego odcinka układu pokarmowego w latach 2011–2013 stanowiły przyczynę 12,1% ogółu zgonów z powodu nowotworów złośliwych mieszkańców województwa śląskiego (11,9% zgonów mężczyzn i 12,5% zgonów kobiet). Odsetki te są nieco wyższe od ogólnopolskich (odpowiednio 11,8% dla ogółu, 11,6% dla mężczyzn i 12,0% dla kobiet).
Wpływ diety
Westernizacja diety jest zjawiskiem wysoce niebezpiecznym, rozwiązaniem może być wprowadzenie diety śródziemnomorskiej, która upowszechniana jest coraz bardziej w prewencji, a nawet wspomaganiu leczenia chorób nowotworowych. Potwierdza to jedno z największych kohortowych badań na świecie, The European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC), prowadzone od 1991 r., w którym udział wzięło ponad 500 tys. uczestników z 10 krajów europejskich. Stwierdzono, iż osoby przestrzegające dietę śródziemnomorską były znacząco mniej narażone na ryzyko tych chorób, a wzrost zgodności diety skutkował istotnym zmniejszeniem ryzyka rozwoju nowotworu.
Mechanizmów ochronnych diety śródziemnomorskiej upatruje się w antyoksydacyjnym i przeciwzapalnym działaniu jej składników, przede wszystkim warzyw i owoców, bogatych w witaminy i polifenole, oliwy z oliwek, czy tłustych ryb morskich. Ponadto liczne badania dowodzą prewencyjnego, a nawet leczniczego działania kwasów tłuszczowych omega – 3 zwłaszcza kwasów EPA i DHA w chorobach nowotworowych a zwłaszcza raku jelita grubego. Odnosi się to do częstego (nawet do 5 razy w tygodniu) spożywania ryb.
Dlaczego rak jelita grubego jest wykrywalny za późno?
Wielu pacjentów z rozwijającym się rakiem jelita grubego nie zauważa żadnych objawów choroby. Jednym z częstszych symptomów jest obecność krwi w/na stolcu i objawy związanej z tym niedokrwistości z niedoboru żelaza. U większości chorych krwawienie ma charakter utajony, więc badanie krwi utajonej w kale jest podstawowym wykrywającym zdecydowaną większość zmian nowotworowych dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów znakomita większość zachorowań na nowotwory złośliwe jelita grubego występuje po 50 roku życia, przy czym ponad 75% zachorowań przypada na populację osób po 60 roku życia.
Dotychczas specyficzne przyczyny raka jelita grubego nie zostały dokładnie ustalone jednak udało się wykryć pewne zależności. Czynniki ryzyka rozwoju tego nowotworu podzielić można na genetyczne i środowiskowe, przy czym większość raków jelita grubego to nowotwory sporadyczne, a więc nieuwarunkowane genetycznie. Wśród zaburzeń genetycznych, w większości dziedziczonych autosomalnie dominująco najczęściej rozpoznawane są zespoły polipowatości rodzinnej oraz zespół Lyncha, czyli dziedziczny rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością. Jednak stanowią one tylko do 5% wszystkich przypadków raka jelita grubego. Wśród nieswoistych zapaleń jelit wrzodziejące zapalenie jelita grubego przebiegające w postaci pancolitis zwiększa 5-15% ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. W grupie o większym ryzyku rozwoju raka jelita grubego znajdują się również osoby dorosłe, które w dzieciństwie były poddane radioterapii jamy brzusznej z powodu nowotworu.
Profilaktyka
Profilaktykę raka jelita grubego podzielić można najogólniej na chemoprewencję oraz stosowanie badań przesiewowych. Obecnie trwa wiele badań dotyczących stosowania witamin, składników pokarmowych oraz leków o rzekomym działaniu chemoprewencyjnym tego nowotworu. Do tej pory stwierdzono, że regularne spożywanie kwasu acetylosalicylowego (ASA) zmniejsza ryzyko rozwoju gruczolaków oraz raka jelita grubego. Podobnym działaniem miałyby charakteryzować się inne leki z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Pomimo to żadnego leku z grupy NLPZ nie zaleca się w celu prewencji sporadycznego raka jelita grubego, ze względu na ich działania niepożądane. Udowodnione jest znaczenie niektórych witamin w powstawaniu raka jelita grubego. W badaniach interwencyjnych stwierdzono, że 15-letnia suplementacja kwasem foliowym u kobiet zmniejszyła względne ryzyko raka jelita grubego do 0,25. Uważa się, że niedobór kwasu foliowego w diecie zwiększa ryzyko nowotworu poprzez dwa mechanizmy: zmniejszenie możliwości metylacji DNA, co powoduje zaburzoną aktywację protoonkogenów związanych z karcinogenezą. Inna hipoteza zakłada, że niedobór folacyny powoduje zaburzenia puli prekursorów nukleotydów, co prowadzi do uszkodzenia DNA. Pewną rolę w prewencji nowotworów jelita wydaje się odgrywać wapń. Badania European Cancer Prevention Organisation Study Group wykazały zmniejszenie nawrotów gruczolaków jelita grubego w grupie osób z substytucją wapnia. Podkreślana jest rola selenu w diecie jako istotnego czynnika prewencyjnego raka jelita grubego jednak jego rola w genezie raka jelita wymaga dalszych badań. Ponadto dieta zawierająca błonnik pokarmowy wydaje się odgrywać znaczącą rolę w profilaktyce. Metaanaliza 13 badań typu „case-control”, w których porównano 2 grupy spożycia błonnika pokarmowego w dziennej racji pokarmowej wykazała istotne zmniejszenie ryzyka raka jelita grubego w grupie o wysokim spożyciu błonnika pokarmowego. Przegląd analiz przeprowadzonych w ramach AGA Technical Review wskazuje na możliwość 50% redukcji ryzyka rozwoju raka jelita grubego u osób spożywających większe ilości błonnika pokarmowego w porównaniu do grup o mniejszym spożyciu tych składników pokarmowych. Korzystne działanie błonnika w diecie związane jest ze zwiększeniem objętości stolca, wiązaniem potencjalnych karcinogenów w świetle jelita, wiązaniem wtórnych kwasów żółciowych, obniżeniem pH stolca oraz korzystnym wpływem błonnika na florę bakteryjną jelita grubego. Od wielu lat badana jest rola probiotyków w diecie antyrakowej i prewencji nowotworów jelita grubego. Rola bakterii acidofilnych wymaga dalszych badań, aczkolwiek udowodniono bardzo korzystne działanie profilaktyczne tych bakterii w indukowaniu procesu karcinogenezy w jelicie grubym pod wpływem różnych karcinogenów w badaniach doświadczalnych.
W wielu krajach sukces w zakresie wyników leczenia osiągnięto dzięki wprowadzeniu populacyjnych badań przesiewowych. Udowodniono, że powtarzany raz w roku test na obecność krwi utajonej w kale zmniejsza umieralność z tego powodu o 16%. Szczególnie efektywne wydają się być badania kolonoskopii – badania epidemiologiczne wykazują 60-80% zmniejszenie zachorowalności i umieralności na raka jelita grubego w populacji poddanej tym badaniom skriningowym.
TEKST JEST PRZEDRUKIEM Z „PROMEDICO”.